فورگ؛ قلعه ای تاریخی و دیدنی در بیرجند - مجله جغتای

این قلعه را یکی از قلعه های نظامی - حکومتی می دانند و در آن زمان در این قلعه حاکم وقت به همراه خانواده اش در آن زندگی و حکومت می کرد. البته تاریخ استقرار در این قلعه قدیمی تر از آنچه است که در شواهد تاریخی ذکر شده است و سفالینه هایی در این مکان یافته اند که مربوط به دوران سلجوقی و تیموری است.

تاریخچه قلعه

این قلعه به دستور نادرشاه افشار به وسیله حاکم وقت منطقه یعنی میرزا بقا خان در سال 1125 هجری شمسی پایه گذاری شد، ولی اتمام ساخت آن به وسیله پسر وی یعنی میرزا رفیع خان انجام گرفت. قلعه مذکور به علت طغیان حاکم وقت در دوران قاجار فتح و پس از این تاریخ ویران می شود.

براساس کتیبه ای که بر سطح ساروجی یکی از آب انبار های آن حک شده است، آمده است: عمل ابوسعید جز یکی سنه 1217 این کتیبه نشان دهنده اجرای تعمیرات یا تغییراتی در بنای قلعه است که در اوایل دوره قاجار اجرا شده است. لازم به ذکر است که در دوره ای نیز این قلعه در دست اسماعیلیان قرار داشت و یکی از قلاع مهم آنها پ از قلعه الموت محسوب می شد.

در سفرنامه هایی که در قرون اخیر نوشته شده اند اشاره هایی به روستای فورگ شده است که از آن جمله می توان دکتر فوربز در سال 1814، ونیز فریر، خانیک وبلو در سال 1312 ه.ق و مولف کتاب عین الوقایع را نام برد. در این سفرنامه ها، در خصوص قلعه مذکور نیز توصیف هایی را می توان دید.

کنل مک گرگر در سفرنامه خود از قول دکتر فوربز این چنین می نویسد: فورگ بر بالای تپه ای به ارتفاع 2000 تا 2500 پا بنا شده که از ارتفاعات شمال و غرب می تواند مورد تهدید آتشبار توپخانه قرار بگیرد. در جنوب آن و در دو طرف دیگر قلعه کوهی واقع شده که از قله آن تا دیوارهای قلعه 1200 یارد فاصله است.

در سال 1312 ه.ق مولف کتاب عین الوقایع از ناحیه درمیان و قلعه فورگ دیدن نموده و آن را چنین توصیف نموده است: قلعه فورگ در روی کوهی است که از آجر پخته دیوار و برج آن را به طور محکم سنگ چین نموده اند و دو شیر حاژی در اطراف خود داشته با دو خاکریز که قطر هر یک پنج ذرع است.

معماری قلعه

قلعه فورگ در سمت شمالی روستا و متصل به آن به همراه بافت تاریخی روستا، مجموعه ای همگون و جالب توجه بدون تغییرات عمده در بافت سنتی روستا را به وجود آورده اند. این قلعه که بر فراز مرتفع ترین بخش روستا واقع شده است، به کل روستای فورگ و منطقه ها اطراف آن از قبیل راه های ارتباطی و مزارع روستا اشراف دارد.

به خاطر قرار گیری قلعه بر روی زمینی نامهموار و با پستی و بلندی های زیاد طراح قلعه به جای استفاده از طرحی از پیش مشخص شده و تغییر در ساختار کوه، نقشه قلعه را به تبعیت از وضع طبیعی موجود کشیده است، به همین علت پلان نقشه فاقد نظم خاصی است که معمولا در قلعه های بیابانی می توان دید.

وسعت قلعه حدود 9200 متر مربع و از سمت شرق به غرب کشیده شده است. ورودی اصلی قلعه در حصار شرقی آن قرار گرفته که البته پایین ترین نقطه قلعه به شمار می رود. به طور کلی در معماری قلعه سه بخش عمده وجود دارد که شامل این موارد می شود:

بخش اول

در بخش شرقی، دالان ورودی قلعه، برج های نگهبانی، آب انبار و فضاهای دیگری قابل مشاهده است که به علت درصد تخریب بالا در آنها امکان تشخیص اینکه چه کاربری داشتند مشخص نیست. وجود بقایای معماری و آوار فرو ریخته دیوارها نشان دهنده تراکم زیاد واحدهای معماری در این بخش است.

بخش دوم

قسمت دوم که در مرکز قلعه واقع شده است و در ارتفاع بالاتری نسبت به بخش اول قرار گرفته است. به علت وجود آثاری از حصار و یک برج در حد فاصل این قسمت با بخش اول، این احتمال وجود دارد که این قسمت به وسیله حصاری از قسمت اول جدا می شده تا به این وسیله دیوار دفاعی بخش اصلی قلعه یعنی کهن دژ تکمیل تر شود.

در این قسمت نیز ریزش واحدهای معماری و نیز تخریب زیاد آن باعث شده نتوان به طور دقیق در خصوص کاربری آنها حرفی زد. در قسمت متصل به حصار شمالی قلعه از این بخش آثار بیشتری از بقایای معماری به صورت اتاق های متصل به هم به چشم می خورد.

در گوشه شمال شرق این قسمت برجی وجود دارد که بیشتر آن از خشت بنا شده و از لحاظ تزئینات جالب توجه است، نوع تزئینات برج شامل تزئینات چلیپایی یا طرح های لوزی می شود. این برج در میان مردم روستا به عنوان برج کبوترخانه شناخته می شود.

بخش سوم

سومین بخش قلعه که مهمترین بخش آن است در قسمت غربی و در بلندترین ارتفاع واقع شده است. این قسمت به وسیله دو برج و حصاری محکم و بلند از بخش دوم جدا شده و وجود برج ها و حصارها نشان از اهیمت زیاد این بخش دارد. شرایط طبیعی این قسمت یعنی قرار گرفتن در مرتفع ترین بخش، نشان دهنده اهمیت زیاد آن است. این قسمت که کهن دژ قلعه به شمار می آید، دارای فضاهای دست نخورده بیشتری نسبت به دو قسمت قبلی است.

وجود فضاهایی مانند هشتی ها، راهروهای ارتباطی، اصطبل، محل ذخیره آذوقه، برج های نگهبانی، نقب زیرزمینی و فضاهایی با کاربری های دیگر از مهمترین ویژگی هائی این بخش است. این بخش را در دو طبقه ساخته اند که طبقه بالای آن، به جزء قسمت های کمی از آن، تخریب شده است.

از فضاهای جالب این بخش می توان به نقبی اشاره کرد که به خارج از قلعه حرکت نموده و به منظور برداشت آب بوده است، این نقب که مقداری از آن خاکبرداری شده است، در بعضی از قسمت ها، دیوار ها و سقف آن سنگ چین شده و بعضی قسمت ها نیز صخره ها تراشیده شده به جای مانده است.

در فواصل مختلف روزنه هایی از سقف باز شده تا هم نور کافی برای دیدن داخل نقب تامین شود و از طرف دیگر امکان تهویه هوای داخل نقب فراهم شود، این روزنه ها به شکل دایره هائی به قطر 40 تا 50 سانتی متر هستند.